Atrof-muhit muhofazasi dolzarbligi kuchaymoqda

Atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiatga oqilona munosabatda bo‘lish, flora va fauna olamini asrab-avaylash, keng miqyosdagi ekologik inqirozga yo‘l qo‘ymaslik insoniyat oldidagi dolzarb vazifalarga aylangan. Tabiat va inson o‘rtasidagi munosabat ma’lum bir qonunlar orqali boshqariladi. Ularga rioya qilmaslik ertami, kechmi, albatta ekologik halokatga olib keladi. Tabiatda turlarning rivoji zanjir kabi bir-biri bilan chambarchas bog‘langan, ular o‘zaro yaxlit ekotizimni tashkil etadi. Hattoki, bir giyoh turining yo‘qolishi ham yashil olam muvozanati buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Xalqimizda “Buloq suvi qurimaguncha inson uning qadriga yetmaydi” degan maqol bor. Asrlar davomida inson o‘zining taraqqiyot jarayoni bilan birga ekologiya inqirozi jarayonini tezlashtirdi. Bugun jahon hamjamiyati iqlim o‘zgarishini insoniyat oldida turgan eng jiddiy muammolardan biri deb e’tirof etmoqda. Afsuski, dunyo bo‘yicha kuzatilayotgan iqlim o‘zgarishi atrof-muhitning turli sohalariga salbiy ta’sir yetkazyapti. Dunyo mamlakatlari uning oldini olish uchun qonuniy va amaliy chora-tadbirlarni ko‘rmoqda. Jumladan, mamlakatimizda ham bu borada tizimli reja asosida atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ekologik holatni yaxshilashni ta’minlash sohasida izchil ishlar olib borilmoqda. Shu o‘rinda, avvalo, Konstitutsiyamizning 50-moddasida “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburdirlar”, deya belgilab qo‘yilganini ta’kidlab o‘tish o‘rinlidir.

Atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonun hujjatlari buzilishlari profilaktikasi, 2030-yilgacha bo‘lgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi Milliy maqsad va vazifalarga erishishni ta’minlash maqsadida 2019-yil 30-oktabrda “2030-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Prezident farmoni qabul qilindi.

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 75-sessiyasida O‘zbekiston Prezidenti kechiktirib bo‘lmaydigan dolzarb masalalar qatorida Orolbo‘yi masalasiga yana bir bor to‘xtalib o‘tdi: “Davrimizning o‘tkir muammolaridan yana biri — global iqlim o‘zgarishlaridir. Bugungi kunda har bir mamlakat bu jarayonning salbiy ta’sirini his etmoqda. Ming afsuski, bunday o‘zgarishlar Markaziy Osiyo taraqqiyotiga ham katta xavf tug‘dirmoqda”.

Amalga oshirilayotgan chora tadbirlarga muvofiq BMT shafeligida Orolbo‘yi mintaqasi uchun Inson xavfsizligi bo‘yicha ko‘p tomonlama sheriklik asosidagi Trast fondi tuzildi. Zero, Orol dengizi fojiasi nafaqat o‘zbek xalqi, balki bashariyatning eng zalvorli muammosiga aylanmoqda.

Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, bundan yarim asr muqaddam Orol dengizida o‘rta hisobda 1082 kub km. hajmda suv mavjud bo‘lib, maydoni 68 ming kv.km.ga teng bo‘lgan. Hozir bu maydon 10, suv hajmi esa 15 barobarga kamayib, Orolning sathi 29 metrga tushib ketdi. Suvning uchdan bir foizini tuz tashkil qiladi. Shu sabab yashash uchun bunday noqulay iqlim sharoitida 20 xildan ziyod baliq turi yo‘qolib ketdi. Dengizning qurigan tubidan yiliga 100 million tonnadan ziyod qum, chang-tuz yuzlab, minglab kilometr masofalarga uchib boradi.

Yuzaga kelgan vaziyat bois, mintaqadagi global ekologik muammo hisoblangan Orol fojiasi oqibatlarini yumshatish va Orolbo‘yi mintaqasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, hududning ekologik holatini sog‘lomlashtirishga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar ijrosini ta’minlashga jiddiy e’tibor qaratilayotir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining bir qator farmon va qarorlari mazkur ekologik muammoni hal etish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlarning samaradorligiga erishish uchun qonuniy asos bo‘ldi.

2021-yil 30-may kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti “Yashil o‘sish va global maqsadlar uchun hamkorlik — 2030” (P4G) ikkinchi xalqaro sammitidagi nutqida “Yashil iqtisodiy tiklanish” sohasidagi hamkorlikning muhim yo‘nalishlari bo‘yicha konseptual takliflarni ilgari surdi. Iqlim o‘zgarishlari dunyoning barcha davlatlari kabi Markaziy Osiyo mamlakatlarida ham yaqqol sezilayotganligi, mintaqadagi asosiy daryolar havzasi va biologik xilma-xillikning qisqarib borayotganligi, bug‘lanish darajasini oshiradigan gazlar va atmosferaning keng miqyosda ifloslanayotganligi kabi ekologik muammolar nafaqat mintaqa mamlakatlarini, shuningdek, dunyo hamjamiyatini ham jiddiy xavotirga solayotgani aytib o‘tildi.

Taassufki, ayrimlar atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologiyani asrashga nisbatan mas’uliyatni his qilmayapti. Joriy yilning 24-avgust kuni Prezident raisligida o‘tgan atrof-muhitni muhofaza qilish sohasidagi ustuvor vazifalarga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishida bu haqida tanqidiy fikrlar bildirib o‘tildi. Daraxtlarni kesishga moratoriy e’lon qilingan bo‘lsa ham ayrim shaxslar tomonidan bu qoidalarga rioya etilmayotgani keskin tanqid qilindi.

“Daraxtlarni kesishga moratoriy 2024-yilga qadar uzaytiriladi va javobgarlik keskin kuchaytiriladi. Shuningdek, qayd qilinishicha, o‘tgan 6 oyda moratoriy davrida 316 ming dona qimmatbaho daraxtlar asrab qolingan. Biroq, shunga qaramasdan, o‘tgan davrda 2,8 mingta qimmatbaho va 2 mingdan ziyod kam qimmatli daraxtlar noqonuniy kesilgan”, deya ta’kidlandi.

Yig‘ilish yakunlariga ko‘ra, Toshkent shahri va viloyat markazlarida ekologiya politsiyasi tashkil etilib, mazkur tuzilma zimmasiga ekologiya sohasidagi qonunbuzarliklarga qarshi profilaktika vazifalari yuklatildi. Shuningdek, ekologiya sohasida qo‘llaniladigan jarimalar miqdori 5 baravar, yetkazilgan zarar uchun kompensatsiya miqdori 2 baravar oshirilishi belgilandi.

Odamzodning atrof-muhitga salbiy ta’siri muqaddas dinimizda ham keskin qoralanadi. Zero, Alloh taolo olamni ajoyib aniqlik, o‘zaro bog‘liq holda hamda undagi mavjudotlarning xususiyatlari, sifatlarini nihoyatda go‘zal va hikmatli qilib yaratgan. Har bitta mavjudotning Yaratgan egam tarafidan o‘ziga xos zamon va makonda yaratilishi belgilab qo‘yilgan. Bu haqda Qur’oni karimda juda ko‘p oyatlar nozil etilgan bo‘lib, jumladan, Alloh taolo shunday marhamat qiladi:

“Albatta, Biz har bir narsani o‘lchov bilan yaratdik” (Qamar surasi, 49-oyat).

Shuningdek, “Furqon” surasining 2-oyatida “…har bir narsani o‘lchov ila o‘lchab yaratgan Zotdir”, deyiladi. Ya’niki, dunyodagi har bir narsa: suv ham, yer ham, havo ham, tog‘ ham, hayvonot ham, nabotot ham Alloh taolo tomonidan o‘lchov bilan va bir-biriga bog‘liq qilib yaratilgan.

Shu bilan birga, Alloh taolo insonni dunyoni asrash, U Zotning ne’matlaridan manfaat olish, ularni halok etmaslik, yaxshilik yo‘lida foydalanish va yomonlikka ishlatmaslikka buyuradi. “A’rof” surasining 56-oyatida “Va isloh qilingandan keyin yer yuzida fasod qilmang…”, deb buyuriladi.

Ya’ni, odamzod esa mazkur ne’matlarni qadrlab, asrab-avaylab, ularga zarar yetkazmay, tabiatdagi muvozanat va jipslikni buzmasdan ulardan foydalanishi darkor. Buning uchun esa fuqarolarimizda ekologik madaniyat bo‘lishi kerak.

Borliqni asrash, hayvonot va nabotot olamiga bo‘lgan g‘amxo‘rlik, tabiiy zaxiralardan oqilona foydalanish zarurligini bilib turib, unga rioya etmaslikni qanday izohlash mumkin? Iste’moldan ortiqcha suv jo‘mraklardan oqishiga yo‘l qo‘ymaslik, suv havzalarini ifloslantirmaslik, axlatni duch kelgan joyga to‘kmaslik, turarjoylarni ozoda saqlash shunchalik mushkulmi? Sanab o‘tganlarimiz zohiran oddiy bo‘lib ko‘rinishi mumkin, botinan esa yirik muammolarning oldini oladi. Zero, xalqimizda atrof-muhitni asrash, muhofaza qilishdek qadriyatlar mujassam.

Aslida qadimdan ekologiya masalasi dolzarb bo‘lgan. Ajdodlarimiz ham tabiat in’omlariga hurmat bilan yondashib, ularni asrab-avaylab, pokiza saqlashga intilgan. O‘zimizdan qiyos qiladigan bo‘lsak, “Chiqindini ariqqa tashlama, suvga tupurma, hovli va ko‘chalarga axlat tashlama”, kabi o‘gitlar ota-onalarimizning doimiy tarbiya amollari edi. Afsuski, hozirda tabiatga nisbatan bunday munosabat unutilgandek.

Chunki aholining ko‘cha-ko‘y, atrof-muhitga munosabati shunday taassurot uyg‘otadi. Toza-tartibli tutish birgina xonadonlar emas, qishlog‘-u shaharlarimizga ham tegishli emasmi? Taassufki, ayniqsa, shaharlarda ko‘p qavatli uylar, yo‘llar chetida turli xil chiqindilar sochilib yotadi. Ayrimlar to‘plangan maishiy xazonlarni, chiqindilarni yondirib, ulardan osongina qutilmoqchi bo‘ladi. Vaholanki, bunda inson hayotiga, iqlim sharoitiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi ko‘plab moddalar ajralib chiqadi, havoni zaharlaydi.

Muxtasar aytganda, ona tabiatga mehr-muhabbat ruhida yondashish, oilada ekologik tarbiyani kuchaytirish, har bir insonda atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish hissini kuchaytirish zarur. Tabiat insonlarning barcha moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiruvchi asosiy manbadir. Zero, ona tabiat ajdodlardan qolgan meros bo‘libgina qolmay, balki kelajak avlodga beshikast qoldirishimiz zarur bo‘lgan amol hisoblanadi.

Hasan USMONOV,

O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi OAV va

jamoatchilik bilan aloqalar bo‘limi boshlig‘i

Manba: "Yangi O‘zbekiston" gazetasi 2021-yil 17-sentabr, 186-son.