Konsepsiya natijalari: huquqiy, ijtimoiy va siyosiy samaralar

O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohada davlat siyosati konsepsiyasi Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2025-yil 25-fevralda farmon bilan tasdiqlangan, davlatning diniy masalalarga yondashuvini belgilab beruvchi yangi strategik hujjatdir. Boy milliy-tarixiy tajriba va umuminsoniy qadriyatlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan ushbu konsepsiya O‘zbekistonning ko‘p konfessiyali va ko‘p millatli jamiyatida barqaror muhit yaratishga qaratilganini qayd etish mumkin. 

Konsepsiya qabul qilinganidan buyon nisbatan qisqa muddat o‘tganiga qaramay, uning huquqiy, ijtimoiy va siyosiy sohalardagi dastlabki samaralarini hamda mamlakat ijtimoiy rivojlanishiga ta’sirini sarhisob qilib, bir qator jihatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. 

Konsepsiyani qabul qilishning huquqiy asoslari barcha zarur protseduraviy jarayonlarni o‘z ichiga olgani bilan ajralib turadi. Fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohada davlat siyosati konsepsiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish bir qancha muhim qonunchilik bosqichlarini bosib o‘tdi. 2025-yil fevral oyi boshida O‘zbekiston Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi qonun loyihasini jamoatchilik muhokamasi uchun e’lon qildi. 

Muhokamalardan so‘ng huquqshunos va jamiyatshunos mutaxassislar tomonidan ekspertlar darajasida qizg‘in ko‘rib chiqildi. Shundan so‘ngina qonunchilik bosqichlari boshlandi. Yakuniy bosqich 2025-yil 25-fevralda Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan qonun imzolanishi bo‘ldi, shundan so‘ng hujjat kuchga kirdi. 

Konsepsiya O‘zbekistonning yangilangan Konstitutsiyasiga asoslanib, mamlakatimizni suveren, demokratik, huquqiy, ijtimoiy va dunyoviy davlat sifatida belgilab beradi. Konstitutsiyaning 35-moddasida barcha fuqarolarning vijdon erkinligi kafolatlangan bo‘lib, har bir shaxsning istalgan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqi mustahkamlangan, shuningdek, diniy qarashlarni majburan singdirish taqiqlangan. Konsepsiyaning muhim huquqiy jihati uning konstitutsiyaviy normalarga muvofiqligi va diniy erkinlikni hurmat qilish bilan dunyoviylik tamoyillarining integratsiyalashuvidir. 

Konsepsiya fuqarolarning diniy tanlov erkinligini, ya’ni o‘zlari xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqlarini kafolatlashga qaratilgan. Shuningdek, ushbu hujjat Yangi O‘zbekiston sharoitida jamiyat barqarorligini ta’minlash yo‘lida quyidagi strategik maqsadlarni amalga oshirishni nazarda tutadi: 

 – davlat va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarda qonun ustuvorligi prinsipini ta’minlash orqali fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini samarali himoya qilish; 

– ijtimoiy tinchlik va totuvlikni yanada mustahkamlash, ya’ni jamiyatda hamjihatlik va ijtimoiy birlikni qaror toptirish, shuningdek, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarni erta bosqichda aniqlab ularning oldini olish. 

– davlat boshqaruvida dunyoviylik prinsipini takomillashtirish, mavjud huquqiy bo‘shliq va ziddiyatlarni bartaraf etish; 

– davlat va diniy tashkilotlar o‘rtasida diniy bag‘rikenglik va konfessiyalararo totuvlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan meyoriy-huquqiy asoslarni rivojlantirish; 

– sohada malakali kadrlar tayyorlash, ilmiy tadqiqot va ekspert-tahliliy loyihalarni amalga oshirish tizimini yanada takomillashtirish; 

– diniy masalalar bo‘yicha davlat siyosatini tizimli ravishda yoritish va bu boradagi axborot makonini shakllantirishda davlat organlari, fuqarolik jamiyati institutlari va media vakillarining hamkorligini kuchaytirish.

Yuqoridagilardan kelib chiqib, konsepsiya diniy siyosat sohasidagi asosiy tushunchalarni, jumladan, “vijdon erkinligi”ni belgilab beradi hamda davlat va diniy tashkilotlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning huquqiy asoslarini belgilaydi. 

 Hujjatda vijdon erkinligini konstitutsiyaviy huquq sifatida to‘liq ro‘yobga chiqarish diniy qadriyatlar va e’tiqodlarni hurmat qilish, himoya qilish va uyg‘un rivojlantirish uchun zarur ijtimoiy muhit yaratilgan dunyoviy davlatdagina mumkinligi ta’kidlangan. 

Konsepsiyaning belgilangan yo‘nalish va vazifalari doimiy ravishda qabul qilinadigan dasturlar orqali amaliyotga tatbiq etib boriladi. Buning natijasida yagona davlat siyosati orqali fuqarolarning teng huquqliligi, dunyoviylikning turli talqinlari va buzilishlarining oldini olish nazarda tutiladi hamda mamlakatimiz aholisi, xususan ko‘pmillatli jamiyatimizning totuvligi va tengligi ta’minlanadi. 

Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, davlat va mahalliy hokimiyat organlari rahbarlari, davlat xizmatchilari, keng jamoatchilik, nodavlat notijorat tashkilotlari, diniy tashkilotlar, ommaviy axborot vositalari hamda ilmiy-tadqiqot markazlari o‘rtasida hamkorlik mexanizmlari shakllantiriladi. 

Konsepsiyaning asosiy vazifalarining bajarilishi ustidan qat’iy nazoratni amalga oshirish maqsadida Oliy Majlis qarori bilan parlament komissiyasi tashkil etiladi. Ushbu chora-tadbirlar orqali davlat, fuqarolar va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar yanada mustahkamlanib, milliy yagona tizim doirasida qonuniylik, adolat va tenglik prinsiplari mustahkamlanishi nazarda tutilmoqda. 

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida (normalarni izohlash nuqtayi nazaridan) dunyoviylik, tenglik va kamsitishlarga yo‘l qo‘ymaslik tamoyillariga amal qilish zarurligi ta’kidlangan. Konsepsiyaning mazmunidan kelib chiqib, fuqarolarning huquqlari, din va davlatning bo‘linishi bilan bog‘liq bo‘lgan Konstitutsiyaning 1-, 35- va 61-moddalari talqiniga ta’sir qilib, ularni yanada aniqlashtirishi mumkin. 

Konsepsiyani amalga oshirish natijasida meyoriy-huquqiy hujjatlarga bir qator o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Asosiy o‘zgarishlar diniy faoliyatni tartibga soluvchi qonunlar, qonun osti hujjatlari va ma’muriy reglamentlarga ta’sir qiladi. Bu o‘rinda birinchi navbatda, O‘zbekiston Respublikasining “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi Qonunida diniy tashkilotlar professional faoliyatining tartib-taomillari yanada takomillashtirilishi mumkin. 

Shuningdek, hukumat qarorlari va boshqa quyi organlar meyoriy hujjatlari konsepsiya talablarini amalga oshirish mexanizmlari bilan to‘ldirilishi mumkin. 

Konsepsiyani amalga oshirishning ijtimoiy ta’siri nimadan iborat? Bu savolning javobi bir qancha jihatlarni o‘z ichiga oladi. 

Birinchidan, konsepsiya dinlararo munosabatlarga ijobiy ta’sir qiladi. Konsepsiyaga ko‘ra, diniy sohadagi davlat siyosatining eng muhim maqsadlaridan biri turli konfessiyadagi diniy tashkilotlar o‘rtasida o‘zaro hamjihatlik va hurmatni mustahkamlash, konfessiyalararo totuvlikni mustahkamlash va jamiyatda diniy bag‘rikenglikni ta’minlashdan iborat. Qonun qabul qilinganiga nisbatan oz vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, konsepsiya mamlakatda dinlararo muloqotni uzoq muddatli takomillashtirish uchun zamin yaratadi. 

Hujjatda diniy qadriyatlar O‘zbekiston xalqining avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan madaniyati, turmush tarzi, an’analari va ma’naviy-axloqiy meyorlarining ajralmas qismi bo‘lib, hatto dunyoviy davlatda ham muhim o‘rin tutishi e’tirof etilgan. Bu e’tirof turli diniy guruhlar va dunyoviy jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni uyg‘unlashtirishga yordam beradi. 

Ikkinchidan, konsepsiyaning samarali amalga oshirilishi ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlaydi. Konsepsiya butun jamiyat manfaatlarini ro‘yobga chiqarish va o‘zaro hamjihatlikda yashash uchun zarur bo‘lgan barqaror muhitni ta’minlashga qaratilgan. 

Diniy e’tiqod, bag‘rikenglik va dinlarning insonparvarlik mohiyati jamiyatning axloqiy asoslaridan biri sifatida qaralib, xalq birligini mustahkamlash, oilalarda hurmat va iliq munosabatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bunday yondashuv turli konfessiyadagi fuqarolar o‘rtasida o‘zaro hurmat muhitini yaratish orqali ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlash imkoniyatiga ega.

Uchinchidan, jamiyatimizda vijdon erkinligini amalga oshirish uchun maqbul shart-sharoit hosil qilinadi. Konsepsiyaning muhim ijtimoiy samarasi fuqarolarning vijdon erkinligi huquqini amalga oshirishlari uchun teng sharoitlar yaratishdir. Bu nafaqat diniy e’tiqod erkinligini, balki hech qanday dinga e’tiqod qilmaslik huquqini ham o‘z ichiga oladi, bu esa davlatning diniy e’tiqodidan qat’i nazar, dunyoviylik va barcha fuqarolarning teng huquqlilik tamoyillarini qo‘llab-quvvatlashga sodiqligini tasdiqlaydi. 

Avvalo, vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohada davlat siyosati konsepsiyasi mamlakatimiz siyosiy boshqaruvida dunyoviylik tamoyillarini mustahkamlaydi. Mazkur hujjatda O‘zbekiston dunyoviy davlat ekani, unda demokratiya, dunyoviylik, erkinlik, tenglik, ijtimoiy adolat va birdamlik tamoyillari asosida diniy tashkilotlarga mutanosib munosabat ta’minlanishi ta’kidlangan. 

Ta’kidlash joizki, bunday yondashuv, albatta, diniy an’ana va qadriyatlarga hurmat bilan qaraydigan zamonaviy dunyoviy davlat qurish yo‘lidagi siyosiy yo‘nalishni mustahkamlaydi. 

Konsepsiyaning yana bir muhim tomoni – konseptual jihatdan diniy sohada davlat siyosatining yanada tizimlashuvidir. Hujjat diniy sohadagi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini belgilab, diniy masalalarga izchil va tizimli yondashish uchun zamin yaratmoqda. 

Siyosiy samaralar qatoriga davlat va diniy tashkilotlar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik mexanizmlarini takomillashtirish va bu boradagi tartibga solish samaradorligini oshirish ham kiradi. 

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2025-yil 21-apreldagi Farmonida fuqarolarning vijdon erkinligi huquqini mustahkamlash, dunyoviylik va konfessiyalararo totuvlikni muhofaza qilish, shuningdek, diniy-ma’rifiy sohadagi islohotlarni yangi bosqichga olib chiqish vazifalari belgilab berildi. Bunda jamiyatda diniy bag‘rikenglikni rivojlantirishning ilg‘or mexanizmlari, ilmiy-ma’rifiy tadqiqotlarni qo‘llab-quvvatlash hamda xalqaro hamkorlikni kengaytirishga alohida e’tibor qaratilishi belgilandi. 

Ma’lumki, fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash davlat organlari va jamoat institutlari o‘rtasida poydevor hamkorlikni taqozo qiladi. Ushbu Farmonga asosan jamiyatda vijdon erkinligini kafolatlash, diniy bag‘rikenglik, fuqarolararo totuvlik hamda ijtimoiy-ma’naviy muhit barqarorligini ta’minlash maqsadida “Bag‘rikeng jamiyat — barqaror davlat” tamoyili asosida Din ishlari bo‘yicha qo‘mita bilan O‘zbekiston mahallalari uyushmasi, Ichki ishlar vazirligi, Yoshlar ishlari agentligi hamda Oila va xotin-qizlar qo‘mitasining yangi hamkorlik tizimi yo‘lga qo‘yilmoqda. 

Ushbu hamkorlik tizimi doirasida quyidagi vazifalar belgilanmoqda: 

- diniy sohada davlat siyosati prinsiplarini qat’iy rioya qilinishini tashkil etishda davlat va jamoat tashkilotlarining o‘zaro hamkorligini yo‘lga qo‘yish; 

- fuqarolarning vijdon erkinligi huquqini kafolatlash va turli diniy konfessiya vakillari o‘rtasida hamjihatlikni mustahkamlash; 

- dini, e’tiqodi, milliy mansubligi va ijtimoiy kelib chiqishiga qaramasdan har bir fuqaroning huquq va qonuniy manfaatlarini to‘liq ta’minlash; 

- dinga oid kamsitish va vijdon erkinligi kafolatlarini buzilishining har qanday ko‘rinishlariga qarshi profilaktika choralarini ko‘rish. 

Shu tariqa, davlat va jamoat tuzilmalari o‘rtasidagi integratsiyalangan hamkorlik modeli O‘zbekistonda fuqarolarning vijdon erkinligi kafolatlarini mustahkamlash hamda diniy-ma’rifiy sohada davlat siyosatini amalga oshirishning asosiy poydevorini tashkil etadi. Ushbu mexanizmlar ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, milliy-madaniy merosni asrab-avaylash va dunyodagi ilmiy qarashlar bilan hamohanglikda yurtimizning tarixi va madaniy merosiga munosib ko‘rsatkichlar beradi.

Konsepsiya shunday bir vaziyatni hosil qilishi mumkinki, mamlakatimizning xalqaro munosabatlar tizimida o‘rni va ijobiy qiyofasi shakllanadi. Ayniqsa, konsepsiyaning amalga oshirilishi O‘zbekistonning diniy erkinliklarni hurmat qiluvchi va inson huquqlari bo‘yicha xalqaro standartlarga rioya qiluvchi davlat sifatidagi xalqaro imidjiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 

Shuningdek, dunyo hamjamiyatida ijtimoiy fikr shakllanishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadigan xalqaro hukumatlararo va nohukumat tashkilotlarning turli reytinglarida mamlakatimiz egallagan o‘rin ham yuklashiga olib kelishi, shubhasiz. Bu boshqa davlatlar, ayniqsa, diniy erkinlik masalalari tashqi siyosatni shakllantirishda muhim o‘rin tutadigan davlatlar bilan siyosiy va iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash, mamlakatimizga investitsiyalarni jalb etish va ziyorat turizmini rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga ega. 

Darhaqiqat, konsepsiyaning O‘zbekistonda dunyoviylik, vijdon erkinligi va konfessiyalararo totuvlik tamoyillariga asoslangan diniy siyosatni rivojlantirishning uzoq muddatli yo‘nalishlarini ishlab chiqiladi. Yaqin va o‘rta istiqboldagi kutilmalar fuqarolik jamiyatini mustahkamlash, dinlararo muloqotni rivojlantirish va aholi o‘rtasida diniy savodxonlik darajasini oshirishdan iborat bo‘lishi mumkin. 

O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohadagi davlat siyosati konsepsiyasi tasdiqlanganidan keyin qonun hujjatlariga uning qoidalarini amalga oshirishga qaratilgan qator o‘zgarishlarni kutish mumkin. Muayan o‘zgarishlar hali batafsil bayon qilinmagan bo‘lsa-da, quyidagi yo‘nalishlarda ularni kutish mumkin: 

Diniy tashkilotlar faoliyatini tartibga soluvchi qonunlarga ularning dunyoviylik tushunchasi va tamoyillariga mos kelishini ta’minlash maqsadida “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida”gi qonun va meyoriy-huquqiy hujjatlarga o‘zgartirish va aniqliklar kiritilish mumkin. 

Qonunchilikda vijdon erkinligining huquqiy kafolatlarini, jumladan, hech qanday dinga e’tiqod qilmaslik huquqini yanada mustahkamlovchi qoidalar bilan to‘ldirish mumkin. Shu bilan birga, diniy e’tiqod erkinligini saqlab qolgan holda, fuqarolarni ekstremizm va radikalizmga ta’siridan himoya qilish choralarini kuchaytirish borasida ham o‘zgarishlar kiritilishi mumkin. 

Qonunlarga davlat va diniy tashkilotlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning yanada samarali mexanizmlarini yaratish, dunyoviy tamoyillarni saqlab qolgan holda ularning jamiyat hayotidagi ishtirokini ta’minlash maqsadida o‘zgartishlar kiritilishi mumkin. 

Sohaga doir qonunchilikni takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar konfessiyalararo muloqotni rivojlantirishga va turli diniy guruhlar o‘rtasida bag‘rikenglikni mustahkamlashga qaratilgan qoidalarni o‘z ichiga olishi mumkin. 

Umuman olganda, bu o‘zgarishlar O‘zbekistonning ko‘p konfessiyali jamiyatida dunyoviylik va bag‘rikenglik tamoyillariga mos barqaror va barkamol muhitni shakllantirishga xizmat qiladi. 

Sirasini aytganda, 2025-yil fevralda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasida fuqarolarning vijdon erkinligini ta’minlash va diniy sohada davlat siyosati konsepsiyasi mamlakatimiz diniy siyosatining strategik yo‘nalishini belgilab beruvchi tizimli hujjatdir. Amalga oshirish muddati cheklangan bo‘lsa-da, uning huquqiy, ijtimoiy va siyosiy sohalarga potensial ijobiy ta’sirini qayd etish mumkin.

Huquqiy ta’sirlar orasida dunyoviylik va vijdon erkinligining konstitutsiyaviy tamoyillarini mustahkamlash, davlat va diniy tashkilotlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning huquqiy asoslarini yaratish kiradi. Ijtimoiy ta’sirlar konfessiyalararo totuvlikni mustahkamlash, diniy bag‘rikenglikni ta’minlash va vijdon erkinligi huquqini amalga oshirish uchun shart-sharoit yaratishga qaratilgan. Siyosiy samaralarga kelsak, ularga davlatning dunyoviy tamoyillarini mustahkamlash va diniy siyosat mexanizmlarini takomillashtirish kiradi. 

Albatta, konsepsiyani amalga oshirish natijalarini to‘liq baholash uchun uzoqroq kuzatuv davri talab etiladi, biroq hozirdanoq ta’kidlash mumkinki, mazkur hujjat O‘zbekiston diniy sohasini konstitutsiyaviy tamoyillar va xalqaro standartlarga muvofiq barqaror va barkamol rivojlantirish uchun zamin yaratadi.

Muxtor Nazirov,

O‘zbekiston xalqaro islomshunoslik akademiyasi

“Xalqaro munosabatlar” kafedrasi dotsenti, siyosiy fanlar bo‘yicha falsafa doktori (PHD)