Huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirishda Konstitutsiya va qonunlarning oʻrni

Konstitutsiya insoniyat tafakkuri va maʼrifiy taraqqiyoti hamda huquqiy madaniyati hosilasidir. Har qanday Konstitutsiya jamiyat madaniy hayoti va taraqqiyotining darajasini aks ettiradi. Har bir davlat oʻz taraqqiyoti jarayonida umumeʼtirof etilgan xalqaro huquq normalari ustunligini tan olgan holda milliy qonunchiligini unga yaqinlashtirishga harakat qiladi, urf-odat, anʼana va qadriyatlarini qonunchilikka singdiradi. 

Shuning uchun ham har bir davlat Konstitutsiyasi bir-biridan farq qilib, dunyo konstitutsionalizmi mazmunan boyib bormoqda. Konstitutsiya har bir mamlakatning tashrif qogʻozidir.

Jonajon yurtimiz mustaqilligining 33 yillik taraqqiyot yoʻliga nazar tashlasak, davlat va jamiyat qurilishi, inson huquq va erkinliklari, daxlsizligi va boshqa ajralmas huquqlarini himoya qilishga qaratilgan yuzlab normalarning qabul qilinib amalga kiritilganligiga guvoh boʻlamiz.

Konstitutsiyaning muqaddimasidayoq Oʻzbekistonning yagona xalqi inson huquq va erkinliklariga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga, davlat suvereniteti prinsiplariga sodiqligini eʼlon qilib, demokratiya, erkinlik va tenglik, ijtimoiy adolat va birdamlik gʻoyalariga sadoqatini namoyon etib, inson, uning hayoti, erkinligi, shaʼni va qadr-qimmati oliy qadriyat hisoblanadigan insonparvar demokratik davlatni, ochiq va adolatli jamiyatni barpo etish borasida hozirgi va kelajak avlodlar oldidagi yuksak masʼuliyatni anglagan holda, oʻzbek davlatchiligi rivojining uch ming yildan ortiq tarixiy tajribasiga, shuningdek jahon sivilizatsiyasiga beqiyos hissa qoʻshgan buyuk ajdodlarning ilmiy, madaniy, maʼnaviy merosiga tayanib, fuqarolarning munosib hayot kechirishini, millatlararo va konfessiyalararo totuvlikni, koʻp millatli Oʻzbekiston xalqining farovonligini, gullab yashnashini taʼminlashni maqsad qilgan holda Konstitutsiya qabul qilganini eʼtirof etgan. 

Konstitutsiyani oʻrganish, uni tushunish, uning normalariga amal qilish shaxsning siyosiy-huquqiy uygʻoq ekanligi, ertangi kuniga befarq emasligi dalilidir. Mamlakatda turli usul va vositalar orqali fuqarolarning huquqiy ongi va madaniyatini oshirib borishga intilish va harakatlar esa haqiqiy maʼnoda huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish garovidir.

Oʻzbekiston Respublikasi Kostitutsiyasi qabul qilinganidan buyon har yili 8-dekabr yurtimizda yuqori kayfiyatda bayram qilib nishonlanadi. Jinoyat sodir etib jazo muddatini oʻtayotgan fuqarolarga nisbatan bayram munosabati bilan davlat rahbari farmoni asosida afv eʼlon qilinadi yoki amnistiya akti qabul qilinadi. Bu ham inson huquqlari ustuvorligi, oʻz aybiga iqror boʻlib tuzalish yoʻliga oʻtgan shaxslarga nisbatan kechirimlilik siyosatining namunasidir. 

Bayram arafasidagi yana bir goʻzal anʼanalarimizdan biri Prezidentimizning yurtimiz faollari, mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan xalqaro tashkilotlar, diplomatik korpus vakillari, elchilar oldida maʼruza bilan chiqishidir. Ushbu maʼruza qaysidir maʼnoda, xalqimizning yildan-yilga oʻsib borayotgan siyosiy ongi, tafakkuri, iqtisodiy-ijtimoiy ahvoli, yuz berayotgan oʻzgarishlar, koʻzlangan maqsadlarning sarhisobi boʻlsa, yana bir tomondan, kelgusi yilda qonun ustuvorligini taʼminlash, aholi huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish, uning muammolariga yechim topish yoʻllariga qaratiladi.

Prezident Shavkat Mirziyoyev oʻz nutqida: “Konstitutsiya va qonun ustuvorligi – farovon hayot garovi” degan tushuncha fuqarolarimizning ongi va qalbida chuqur oʻrin egallashi hamda ijtimoiy ehtiyojga aylanishi uchun quyidagi masalalarga alohida eʼtibor qaratish lozimligini taʼkidlaydi.

Birinchidan, qonunlar ijrosini samarali tashkil etish, tizimli muammolarni oldindan koʻra bilish, qonun buzilishining salbiy oqibatlariga qarshi kurashish bilan birga bunday holatni barvaqt bartaraf etishga qaratilgan tizimni shakllantirish, ayniqsa, dolzarbdir.

Ikkinchidan, Konstitutsiya va qonun ustuvorligiga erishishda jamoatchilik nazoratidan koʻra samarali vosita yoʻq.

Uchinchidan, ommaviy axborot vositalari qonuniylikni qaror toptirishda chinakam “jamiyat koʻzgusi”ga aylanishi kerak.

Toʻrtinchidan, qabul qilinayotgan qonunlar olib borayotgan islohotlarimiz bilan uygʻun boʻlgan taqdirdagina ishlaydi. 

Beshinchidan, biz qanchalik mukammal qonunlar yaratmaylik, qanday islohotlar oʻtkazmaylik, agar fuqarolarimizning huquqiy bilimi, ongi va madaniyati yetarli boʻlmasa, kutilgan natijalarga erishish mushkul boʻladi.

Haqiqatan, mukammal qonunlarni yaratish masalaning bir tomoni boʻlsa, uning ijrosini taʼminlash ikkinchi muhim tomonidir. Lekin huquqiy ong va madaniyat bir kunda shakllanib qolmaydi. Buning uchun mustahkam iroda, shaxsiy namuna, sabot kerak boʻladi.  Dunyodagi biror davlat taraqqiyoti oʻz-oʻzidan boʻlmagan. Ommaviy axborot vositalariga ramziy jihatdan toʻrtinchi hokimiyat maqomi berilishi ham bejiz emas. Ular jamiyatda sanitar vazifasini bajarishi, mavjud illatlarni jurnalistik odobi va etikasidan chiqmasdan turib fosh etishi, sogʻlom muhit va raqobat shakllanishiga munosib hissa qoʻshmogʻi lozim.

2019-yil 9-yanvar kuni Oʻzbekiston Respublikasi Prezident farmoni bilan qabul qilingan “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish konsepsiyasi”da ham “Yuksak huquqiy madaniyat – malakat taraqqiyoti kafolati” gʻoyasi ustuvor ekanligi eʼtirof etilib jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish “shaxs – oila – mahalla – taʼlim muassasasi – tashkilot – jamiyat” prinsipi boʻyicha tizimli va uzviy tashkil etilishi belgilangan.

 Umumtaʼlim maktablari uchun “Konstitutsiya alifbosi”, “Konstitutsiya saboqlari”, “Konstitutsiya asoslari” kabi darsliklarni yaratish, oliy taʼlim muassasalari talaba va tinglovchilari uchun esa “Inson huquqlari”, “Bola huquqlari”, “Ayollar huquqlari” kabi maxsus oʻquv kurslarini tashkil etish nazarda tutilgan.

Huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishning eng samarali yoʻllaridan biri bu shaxs oʻzi oʻzligini anglab olishidan boshlanishi, u oilada tarbiya topib kamol topishi, yaxshi inson boʻlishida ota-ona, oilaviy muhitning oʻrni beqiyosligi, mahalla noyob sharqona qadimiy institut boʻlib, oilalarda sogʻlom ijtimoiy muhit qaror topishida muhim rol oʻynashi, taʼlim muassasalari esa yoshlarni raqobatbardosh qilib kelajakka tayyorlashi, yetarli bilim koʻnikmaga ega boʻlgan yoshlar tashkilotlarda faoliyat olib borib, jamiyat koriga yarashi masalalari uzviylik asosida tizimli tashkil etilishi nazarda tutilgan.

Demak, huquqlarni bilish uni talab qilishdan tashqari burch va majburiyatlarni ham bilish, unga amal qilish, shaxsiy namuna koʻrsatish bugun har doimgidanda dolzarb va muhimdir. Zero, faqat huquqlarini bilgan uni talab qilgan inson emas, balki oʻzi, oilasi, mehnat jamoasi, jamiyat va davlat oldidagi burch va majburiyatlarini ham anglagan unga ogʻishmay amal qilgan insongina haqiqiy maʼnodagi yuqori huquqiy ong va madaniyat sohibidir.

Firuz Rashidov,

Oʻzbekiston xalqaro islom akademiyasi

“Ijtimoiy fanlar va huquq” kafedrasi oʻqituvchisi