Konstitutsiya – inson huquqlari kafolati

Inson huquqlarining ustuvorligi, shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini yuksak qadriyat sifatida e’tirof etish zamonaviy demokratik jamiyatlar rivojining bosh omillaridan biri hisoblanadi. Yurtimizda so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar ham aynan shu tamoyilni mustahkamlashga qaratilgani bilan alohida ahamiyatga ega. 

“2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi”da belgilangan “Inson qadri uchun” tamoyili davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylanishi natijasida fuqarolarning farovonligini oshirish, adolat va tenglikni ta’minlash hamda inson huquqlarining amaliy kafolatlarini kuchaytirish jarayoni yangi bosqichga ko‘tarildi. 

Konstitutsiyamizda insonning asosiy huquq va erkinliklari demokratik jamiyatning ajralmas qismi, davlatning oliy maqsadi sifatida mustahkamlangan. Uning “Inson va fuqaroning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari”ga bag‘ishlangan bo‘limida shaxsning hayoti, erkinligi, sha’ni va qadr-qimmati daxlsizligi aniq huquqiy kafolatlar bilan mustahkamlab qo‘yilgan. Bunday kafolatlar xalqaro standartlar, xususan, BMTning Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi va Fuqarolik hamda siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt tamoyillari bilan uyg‘un holda shakllantirilgan.

Konstitutsiyaviy islohotlarning ustuvor yo‘nalishlari xalqaro minbarlarda ham muntazam ta’kidlanib kelinmoqda. O‘zbekistonning BMTdagi rasmiy pozitsiyasida inson huquqlarini himoya qilishni kuchaytirish, demokratik institutlarni rivojlantirish, ochiqlik va hisobdorlikni ta’minlash konstitutsiyaviy o‘zgarishlarning bosh maqsadlari sifatida qayd etilgan. Bu esa mamlakatning huquqiy modernizatsiya jarayonida xalqaro standartlarga sodiqligini namoyon etadi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatning asosiy siyosiy-huquqiy poydevori sifatida inson huquqlarini kafolatlashning eng muhim va barqaror mexanizmi hisoblanadi. Yangi tahrirdagi Konstitutsiya fuqarolarning erkinliklari va qonun oldida tengligini ta’minlashga qaratilgan normalarni kengaytirib, zamonaviy xalqaro standartlarga moslashtirdi. Xususan, unda shaxsning huquqiy maqomi, daxlsizligi, mulk huquqi, ijtimoiy himoya, siyosiy erkinliklar, sud himoyasi va boshqa fundamental huquqlar izchil mustahkamlangan bo‘lib, ularning kafolat mexanizmi aniq belgilangan. Bu normalar davlatning inson huquqlarini ta’minlash borasidagi mas’uliyatini kuchaytiradi va konstitutsiyaviy-huquqiy tizimning markazida aynan inson manfaatlari turishini ko‘rsatadi.

Konstitutsiyada belgilangan kafolatlarning amaliy jihatdan bajarilishi turli davlat institutlarining samarali faoliyatini talab etadi. Shu nuqtayi nazardan O‘zbekiston parlamenti – Oliy Majlisning roli muhimdir. Qonunchilik palatasi va Senat tomonidan qabul qilinayotgan qonunlar Konstitutsiyada qayd etilgan norma va prinsiplarga muvofiq bo‘lishi shart, ularning ustidan konstitutsiyaviy nazorat mexanizmlari mavjud. Masalan, jamoatchilik nazoratini amalga oshiruvchi fuqarolik jamiyati institutlari, shu jumladan davlat organlari huzuridagi jamoatchilik kengashlari tomonidan monitoringni amalga oshirishning aniq mexanizmlari joriy qilingan hamda jamoatchilik nazorati toʻgʻrisidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan. Qonunlarni ishlab chiqish jarayonida inson huquqlariga ta’sir qiluvchi har bir norma ekspertizadan o‘tkazilishi, xalqaro huquqiy hujjatlar bilan uyg‘unligi tekshirilishi ham konstitutsiyaviy tamoyillardan biridir. Bu jarayon fuqarolarning huquq va erkinliklari har qanday darajada cheklanib qolishiga yo‘l qo‘ymaslikka xizmat qiladi.

Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi, Inson huquqlari bo‘yicha vakil (Ombudsman) va Bolalar ombudsmani kabi institutlar ham konstitutsiyaviy kafolatlarning amalda ishlashi uchun muhim bo‘g‘in hisoblanadi. Milliy markaz tomonidan olib borilayotgan monitoringlar davlat siyosatining inson huquqlari sohasidagi samaradorligini baholashga yordam beradi. Ayniqsa, so‘nggi yillarda aholining huquqiy madaniyatini oshirish, davlat organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini rivojlantirish bo‘yicha amaliy ishlar kuchaytirildi. Bu esa Konstitutsiyaning inson huquqlarini kafolatlovchi real mexanizm sifatidagi ahamiyatini yanada oshirdi.

Farovon va barqaror jamiyatni shakllantirishning asosiy sharti – bu inson huquqlari, ijtimoiy adolat, iqtisodiy erkinlik va fuqarolik jamiyatining faol rivojlanishini ta’minlab beradigan konstitutsiyaviy-huquqiy asoslarning mavjudligidir. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ana shu omillarni uyg‘unlashtirgan holda jamiyat barqarorligini ta’minlaydigan poydevor vazifasini bajaradi. Xususan, unda belgilangan huquqiy davlat tamoyillari, kuchli ijtimoiy siyosat, teng imkoniyatlar yaratish, iqtisodiy faoliyat erkinligi hamda davlat boshqaruvida fuqarolarning ishtirokini kengaytirishga qaratilgan normalar fuqarolarning farovonligini ta’minlashga xizmat qiladi.

O‘zbekiston modeli farovon jamiyatni shakllantirishda ijtimoiy adolat va ijtimoiy himoya masalalarini ham ustuvor o‘ringa qo‘yadi. Konstitutsiyaning ijtimoiy siyosatga oid normalari aholining barcha qatlamlariga – yoshlar, ayollar, nogironligi bo‘lgan shaxslar, ijtimoiy himoyaga muhtoj guruhlarga teng imkoniyatlar yaratish va qo‘llab-quvvatlashni nazarda tutadi. Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish, kambag‘allikni qisqartirish strategiyasi, bandlik va mehnat munosabatlarini modernizatsiya qilish bo‘yicha qator islohotlar fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlariga asoslangan holda amalga oshirilmoqda. Bu boradagi natijalar xalqaro ekspertlar tomonidan ham e’tirof etilmoqda.

Iqtisodiy barqarorlik ham konstitutsiyaning muhim funksional yo‘nalishidir. Unda belgilangan xususiy mulk daxlsizligi, raqobat erkinligi, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan huquqiy asoslar iqtisodiy faollikning oshishi va farovonlikning yuksalishiga xizmat qilmoqda. Yangi O‘zbekiston iqtisodiy modelida inson kapitaliga sarmoya kiritish, innovatsion rivojlanish, yashil iqtisodiyot, soliq yukining kamaytirilishi kabi yo‘nalishlar Konstitutsiyada mustahkamlangan iqtisodiy erkinlik tamoyillari bilan bevosita bog‘liqdir.

Xalqaro standartlar nuqtayi nazaridan olib qaraganda, O‘zbekistonning inson huquqlariga oid islohotlari, jumladan, ijtimoiy himoya, sud mustaqilligi, axborot erkinligi, so‘z erkinligi bo‘yicha amalga oshirilgan o‘zgarishlar xalqaro tashkilotlar tomonidan muntazam kuzatib borilmoqda. AQSh Davlat departamentining 2023-yil uchun inson huquqlari bo‘yicha hisobotida O‘zbekistonda bir qator ijobiy o‘zgarishlar qayd etilgan bo‘lsa-da, ayrim sohalarda takomillashtirish zarurligi ham ta’kidlangan. Bu esa konstitutsiyaviy normalarni amaliyotga tatbiq etish jarayonida doimiy monitoring va islohotlarning izchil davom ettirilishi zarurligini ko‘rsatadi.

Umuman olganda, Konstitutsiyaning funksional roli faqat normativ-huquqiy hujjat sifatida emas, balki farovon, barqaror va inson manfaatiga xizmat qiluvchi jamiyatni shakllantirishning strategik mexanizmi sifatida namoyon bo‘ladi. Uning amalda ishlashi huquqiy davlat, adolatli ijtimoiy siyosat va inson kapitaliga tayanadigan zamonaviy boshqaruv tizimi orqali ta’minlanadi.

Konstitutsiyaning ijtimoiy va iqtisodiy tizimni tartibga solishdagi o‘rni zamonaviy davlatlar amaliyotida yanada yorqin namoyon bo‘ladi. Asosiy hujjatda belgilangan huquq va kafolatlar jamiyatdagi barqarorlikning huquqiy poydevorini yaratadi. Shuningdek, konstitutsion normalar iqtisodiy munosabatlar, siyosiy ishtirok, ijtimoiy adolat, boshqaruvning ochiqligi va tizimlarning o‘zaro muvozanatini ta’minlaydigan umumiy standartlarni shakllantiradi. Bunday normalar jamiyatdagi turli institutlarning faoliyatini bir yo‘nalishga solib, huquqiy barqarorlikning mustahkamlanishiga imkon beradi. Xalqaro ilmiy manbalarda ham konstitutsiyaviy tartibning barqarorlikka ta’siri, ayniqsa, hokimiyat tarmoqlari o‘rtasidagi muvozanat, inson huquqlari tizimining kengligi va sud hokimiyatining mustaqilligi bilan izohlanadi.

Xulosa sifatida aytganda, konstitutsiya zamonaviy davlatning bosh me’yoriy manbasi bo‘lib, barqaror ijtimoiy tartibot va muvozanatni ta’minlovchi yadro sifatida namoyon bo‘ladi. Unda mujassamlangan normativ tamoyillar huquqiy tizimning izchilligini, siyosiy institutlarning o‘zaro uyg‘unligini va inson erkinliklarining kafolatlanganligini belgilaydi. Konstitutsion tizimning barqaror ishlashi huquqning amaliyotda qo‘llanishi, huquqiy madaniyatning rivojlanganligi va institutlarning samarali faoliyat yuritishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, aynan shu jihatlar konstitutsiyaning haqiqiy ijtimoiy-siyosiy ahamiyatini belgilaydi.

Fotima Shaymardonova,

O‘zbekiston xalqaro islomshunoslik akademiyasi

“Xalqaro munosabatlar” yo‘nalishi 2-kurs talabasi