Alisher Navoiyning “Devoni Foniy”dagi irfonni anglash

XV asrning musulmon olamida atoqli, mashhur shoiri va mutafakkiri Mir Alisher Navoiyning irfoniy qarashlari, tasavvuf ilmiga va adabiyotiga koʻplab murojaat qilganligidan asarlari guvohlik beradi. 

Soʻfiylar va tasavvuf ta’limoti islom dunyosida azaldan muhim oʻrin tutib kelgan. Bu ta’limotlar odamlarning idroki va botiniga ta’sir koʻrsatib, oʻzlikni anglash, nafs va irodani sayqallash va ruhan yuksalish natijasida insonparvarlik, bagʻrikenglik xatti-harakatlarining asosiga xizmat qilgan. Soʻfiy shoirlar, mutafakkirlar hamda tasaffuv adabiyoti namoyandalari tasavvufiy ta’limotlarning gʻoyalarini taqdim etish orqali odamlarning tafakkuri va ijtimoiy faollik darajasini yuksaltirishga, insonning ma’rifati va ma’naviyati boyitishga harakat qilganlar. 

Alisher Navoiy o‘zining davridayoq koʻzga koʻringan musulmon shoir bolib, uning dunyoqarashi bilan tanishish, soʻfiylar ta’limotini oʻta puxta va sinchkovlik bilan egallagani va oʻz asarlarida bu haqida fikrlar yuritganini koʻrsatadi. Darhaqiqat, u soʻfiylar ta’limotining eng quyi darajasi, ya’ni tavbadan tortib, tasavvufning eng yuksak darajalarigacha, ya’ni fano, vahdat (birlik), hayratni oʻz asarlarida, ayniqsa, “Foniy” devonida oʻziga xos va ta’sirchan ifodalaganini guvohi boʻlamiz. Albatta, buning ajablanarli joyi yoʻq, chunki u hazrati Jomiyning shogirdi boʻlishi bilan bir qatorda Hofiz, Sa’diy, Mavlaviyning qarashlari va ijodidan bahra olgan, ogoh ijodkor boʻlgan. Uning oʻzidan oldingi salaflar izidan borishi adabiy uslubdagi mahoratini hamda irfoniy adabiyotga boʻlgan yaqinligini koʻrsatadi.

Navoiyning soʻfiyona qarashlari, harakatlarining natijalari uni asl mohiyat, haqiqatga yetishish yo`lini qabul qilishga yetaklaydi. Bugungi kunda diniy plyuralizm, bagʻrikenglik deb ataladigan tushunchalar uning soʻfiylik nazariyasida oʻz rang-u boʻyini ochib berdi. Navoiy Foniy devonidagi tatabu-ye Xoja nomli 153-gazalida Ka’ba va dayr oʻrtasida farq yoʻqligini ta’kidlaydi:

Ka’ba bilan dayrda tafovut yoʻq, chunki hamma joyda 

Koʻzim yuzingda-yu, dilim mayli edi senda. 

U mavlaviya tariqati asoschisi, mutafakkir, shoir Rumiy nazariyasi kabi ishq mazhabidagilar uchun Ka’baga boradigan barcha yoʻllarni ochiq deb hisoblaydi:

Talab yo‘lida oqil-u devona birdir,

Ishq rasmida o‘zgayu begona birdir.

Sharobdan jonon vasliga yetganlar

Ul mazhabida Ka’bayu butxona birdir.

Bu ruboiyda Mavlono ishq va haqiqat izlashda aqli raso bilan telbaning farqi yo‘qligi, har ikkisi bir yo‘lda ekanligini ta’kidlaydi. Shuningdek, chin muhabbatda hamma narsa bir xil ko‘rinadi va oshiq uchun mahbubiga yaqinlashtiradigan har qanday joy muqaddas va azizdir. Shuning uchun sevgida semantik farqlar yo'qoladi va hamma narsa birlikka vahdatga aylanadi. Ma’shuq sevgisini sharobdek ichgan, boshdan kechirgan kishi uchun Ka’ba bilan butxona o‘rtasida farq yo‘qdek tuyuladi. Ya’ni, muhabbat va ma’naviyatda hamma narsa birdek muqaddas va qadrli bo‘ladi. Navoiy Foniy devonining 82-g‘azalida deydi:

Bo’da ber, chunki har uydan yoʻl bor Xudo sari, 

Xoh u masjid burchagi boʻlsin, yo kaliso kunji. 

Alisher Navoiyning irfoniy qarashlarida eng oliy maqsad – vahdatdir. U siz-u bizga ajratgan qarashlarni xatoning natijasi deb biladi: 

Vahdat yoʻlida siz biz (degan soʻz) yoʻq, hushyor boʻl, 

Chunki men, bu sizu bizni ayni xato deb koʻraman. 

Navoiy oʻz davridagi va’zxonlarning soʻzlarini, din va ma’naviyat holatini tanqid qilib, da’vatchilarning va’zgoʻyligi xudbinlikdan boshqa narsa emas, deb hisoblaydi. Navoiy fikricha, voiz tushkun holatda, qush esa vahmda. Va ularga voizning faryodiga quloq solmaslikni, buning oʻrniga mugʻanniyning kuyini tinglashni tavsiya etadi. U voizlarning va’zlarini gʻofillik sababi deb hisoblab, buni afsonaviy uyquga qiyos etadi.

Shayxning va’z-u nasihatlari bilan ishq va maydan kechmayman, chunki uning soʻzlari goh afsona, goh afsundir deya ta’kidlaydi. Navoiy oʻz tanqidini davom ettirib, aql, ishq va xulq oʻrtasidagi doimiy ziddiyatga ham ishora qiladi. Bu yoʻlda ilm-u amal ojizligi, Haq visoliga bogʻlanish yoʻli esa fano aqidasi ekanligini aytadi. U majnunlik va ishqni aql bilan topib boʻlmaydigan narsa, deb biladi. 

Aql va ishq oʻrtasidagi ziddiyat hikoyasi soʻfiy adabiyotida juda yaqqol namoyon boʻlib, Navoiy ham bunga e’tibor bergan:

Sarxush boshimiz aql doirasidan chiqib ketdi.

Uning fikricha, dono keksa ham ishq qarshisida maktab bolasi kabidir. 

Navoiyning ta’kidlashicha, qiymatga ega boʻlgan koʻplab tushunchalar ma’lum vaqt oʻtishi bilan salbiylashib, oʻz ta’sirini yoʻqotgan. U zuhd tushunchasiga alohida e’tibor beradi. Buyuk soʻfiylar adabiyotida zohidlik ijobiy ma’noga ega boʻlgan. Ansoriy dunyoda zohidlik alomatini uch narsa deb bilgan: zikr qilish, boriga qanoat qilish va darveshlar bilan suhbatlashish. Lekin Navoiy va Hofiz davrida bu tushunchalarda birmuncha oʻzgarishlar sodir boʻlgan. Chunki Hofiz ham munofiq zohidlikni qoralaydi va deydiki: gumroh pirlar – zohid shayxlar bizni afsona qildilar. Alisher Navoiy oʻzining devonida qirq besh martadan ortiq zohidlik va uning tushunchalari haqida bahs yuritib, diniy va ijtimoiy kamchilik sifatida bu tushunchaga e’tibor bergan. U zuhd va ofiyatni afsona deb biladi. U zohidlikni ayb deb biladi. U zohidlik va taqvo bilan oʻz maqsadiga erishmaganini aytadi. Navoiy riyokor zohidlikni chidab bo`lmaydigan narsa deb biladi:

Foniy, tariqatda har qanday atvor va odatni koʻrsa

Hammasi yaxshi, faqat zuhd-u riyo yomon va qiyin.

Navoiy zohidlikning salbiy tomonlarini qayta-qayta ifodalaydi. Doʻstga erishish uchun toʻsiq, insonlarda yuzlab kasalliklarni keltirib chiqaruvchi, riyokorlikning kelib chiqish sababi deya izohlanadi. Navoiy nazarida zohidlik va taqvo ridosi qadrsizdir va munofiq zohidlik insoniyat zulmatining manbasiga aylangan.

Xonaqohda zuhd-u aql ta’bimni tirriq qiladi,

Mugʻlar dayrida mast va shaydo boʻlgan rindga qanday yaxshi. 

Navoiy zohidlik va riyokorlik uyidan uzoqlashishga ochiqdan-ochiq taklif qiladi, agar dayrga yuzlansa, Alloh u bilan birga boʻladi. U mayni poklik va ozodlikning manbai, eski dardning davosi sifatida tasvirlaydi, Alisher Navoiy hatto shayx zohidligidan mayni afzal koʻradi:

May ber, koʻp zor-u niyoz bilan qilgan gunohimiz

shayxning takabburlik va riyo bilan qilgan savobidan yaxshiroqdir. 

Ilohiy ishq mastligini va rohatini izlaydigan solik bu olamda barcha xurramlik va shodlikni koʻradi. Navoiy Shayx Sa’diy kabi fikr yuritgan:

Orif uchun qaygʻu va quvonchning farqi nimada?

Soqiyo, unga oʻsha gʻamning shodlik bodasidan ber. 

Navoiy ham xuddi shu mavzuni koʻtaradi:

Dunyoda boʻlgan har bir shodligim faqat undandir, shuning uchun dilim gʻamdan shodlanadi, chunki bu ham uning (gʻami)dir. Dunyoning gʻam-u shodligida hech tafovut yoʻq, visol shodligi-yu, firoq gʻami ham undandir. Agar uning gʻamidan shod boʻlmasam, odam bolasi emasman, chunki turli odam bolalarining gʻamginlig-u xursandligi undandir. 

U sevgisiz yurakni halokatda koʻradi. U oʻzining oʻzgarishi va boshqa dunyoga aylanishining sababi ishq olamidagi iqboli biladi. Navoiy oddiy ilmlarni visol manbaiga yetishmoq uchun ojiz deydi:

Ey soʻfiy, agar matlubing “Miftoh” va “Kashshof”ning kashfi bilan ochilmasa, ishq darsiga kirib sabaq oʻrgan. 

U sohibi hikmatni bema’nilik deb biladi va ishq yoʻlida yurishga chorlaydi. U ishq otashini solikning harakat sur’ati manbai deydi:

Maqsadga yetmoq yoʻli uzoqdir, lekin agar senga ishq oʻti tushsa, bir qadam tashlab yashin kabi manzilga yetmoq mumkindir.      

Navoiy barcha goʻzalliklar ishq asosidan kelib chiqadi, deb hisoblaydi. Navoiy ishqni inson vujudining farovonligi manbai, hamma mushkullarning yechimi, oʻzga olamlarga yoʻl topmoq va bormoq, sodda (dunyoviy) ilmlarni tark aylash, sarxushlik, telbalik, sharmandalikdan qutulish, gʻam-u shodlikdan ozod boʻlish, ofiyat libosidan ozod boʻlish, muammolarning yechimi va nihoyat ishq tashvishi bisyor insonlarni sarson-sargardonlikdan qutqarib, ezgulikka boshlaydi deb biladi.

Alisher Navoiy fikrlarini koʻrib chiqish uning suluk darajalari, bosqichlari va tasavvufiy maqomotdan toʻliq xabardor ekanligi haqidagi farazlarni isbotladi. U oʻz jamiyatining qusurlarini bilib, zohid riyokorligini va ikkiyuzlamachiligini tanqid qilgan. U oʻz asarlarida tavbadan fanogacha, ishqdan shuhudgacha, masjid, xonaqohdan dayr-u maykadagacha kabi yuksak irfoniy tushunchalarni juda yaxshi talqinlar bilan taqdim etganligi tasavvuf ta’limotlarini puxta egallaganligidan dalolat beradi. Uning Rumiyona va Hofizona qarashlarga qorishib ketgan irfonida vahdat va ishq mohiyati asosiy o`rinni belgilaydi.

Alisher Navoiy mutafakkir sifatida ham, shoir sifatida ham, juda yuksak mahorat va saviyaga ega boʻlgani, nafaqat turkiy asarlarida balki, fors tilida yozgan asarlarida ham oʻz aksini topgan. Xususan “Devonu Foniy”da oʻzidan oldin yashab ijod qilgan mashhur fors shoirlarning ijodi Sanoiydan tortib, Sa’diy Sheroziy, Hofiz Sheroziy, Mavlono Balxiy, Umar Xayyom va gʻayralardan xabardor ekanligi, u zotlarning sara fikrlarini Navoiy turkona zavq bilan oʻz she’rlarida mujassam etgan desak mubolagʻa boʻlmaydi.

Nargiza Shoaliyeva,

O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi

“O‘zbek va xorijiy tillar” kafedrasi dotsenti