Ma’rifatparvar merosida yashiringan mohiyat

Mahmudxo‘ja Behbudiy nomini eshitganimizda odatda “ma’rifatparvar”, “jadid”, “vatanparvar” degan tushunchalar ko‘z o‘ngimizda namoyon bo‘ladi. Ammo ushbu tushunchalar ostida eng muhim narsa – Behbudiyning ijod va hayot yo‘lida yashiringan “liderlik kodi” nazardan chetda qolib ketadi. Agar mazkur kod aniqlansa, u mamlakatimiz oldida turgan ko‘plab zamonaviy muammolar yechimining kalitiga aylanishi ehtimoldan xoli emas.

Behbudiyni faqatgina tarixiy shaxs sifatida ardoqlashga ko‘nikib qolganmiz, lekin uning g‘oyalari bugungi kun uchun naqadar dolzarb ekanligi haqida kam bosh qotiramiz. Nega uning ta’lim-tarbiya, birdamlik va fidoyilikka oid da’vatlari hamon zamonaviy ahamiyat kasb etmoqda? Ushbu da’vatlarning odamlar ongi va qalbiga ta’sirining siri nimada? Har holda o‘zimiz va kelajak avlod uchun qanday saboqlar chiqarishimiz zarurligini anglash uchun Behbudiyning merosiga yangicha nazar bilan qarash vaqti keldi.

Ma’lumki, asr boshida Turkiston qarama-qarshiliklarning qaynab turgan qozoni edi. Bir tomondan Chor Rossiyasining ruslashtirish va cheklovlar siyosati ta’siri, boshqa tomondan, xalqda o‘zini anglash, bilim va taraqqiyotga tashnalik tuyg‘usining uyg‘onishi murakkab vaziyatni yuzaga keltirgan edi. Ana shunday og‘ir muhitda o‘z davrining dardi va umidlarini o‘ziga singdirgan shaxs – Behbudiy siymosi dunyoga keldi.

Behbudiy real hayotdan ajralgan, to‘rt devor ichida o‘tiradigan “kreslo” (kursi) olimi emas edi. Adolatsizlik, qashshoqlik va jaholat bilan yo‘g‘rilgan hayot uning uchun oliygoh vazifasini o‘tadi. U o‘z vatandoshlarining jaholatga g‘arq bo‘layotganini, yot qadriyatlar o‘z ona madaniyatini siqib chiqarayotganini ko‘rdi. Aynan mana shu narsa uning ichida ma’rifat alangasini yoqqan uchqunga aylandi.  Behbudiy boshqa jadidlar singari mustamlaka zulmiga faqat bilimli jamiyatgina qarshi tura oladi, munosib kelajak qura oladi, deb hisoblardi. U ilg‘or mutafakkirlar ijodini jonbozlik bilan o‘rgandi, dunyo kezdi, boshqa mamlakatlar tajribasini o‘zlashtirdi, o‘z bilimlarini vatandoshlari bilan o‘rtoqlashdi. Muhimi, u nazariya bilan cheklanib qolmadi. Behbudiy chin ma’nodagi yetakchi edi. Yangi turdagi maktablar yaratib, jaholatni qoralovchi, ilm-ma’rifatga da’vat etuvchi pesalar yozdi, gazeta va jurnallar chiqardi, o‘z g‘oyalarini keng ommaga yetkazdi. U butun bir avlodning ma’naviyat peshvosiga aylandi. Shu o‘rinda, haqli savol tug‘iladi: biz bu merosdan nimani o‘rgandik? Jadidchilikning notinch davridan qanday saboqlar chiqardik va bugun yangi, o‘ziga xos murakkab muammolar bilan yo‘g‘rilgan zamonamizda ushbu saboqlardan qanday foydalanishmiz mumkin?

Behbudiy o‘zgarishlar davrida yashar ekan, uni anglashga, to‘g‘ri yo‘naltirishga harakat qildi. Mazkur jarayonning markazida esa, uning fikricha, rahbar ham, hukmdor ham emas, balki ma’rifatli, ma’naviyatli, fidokor xalq xizmatchisi bo‘la oladigan yetakchi turishi kerak. Xo‘sh, Behbudiyga ko‘ra, bunday idealning asosini nima tashkil qilgan? Eng avvalo, bilim. Behbudiy “Eng katta boylik bu – aql, eng katta meros esa, ta’limdir” degan. U faqat bilimli odamgina ongli qarorlar qabul qilishi, kelajakni ko‘ra olishi va boshqalarni yetaklab borishi mumkinligiga ishongan. Shuning uchun ham u bolalar zamonaviy dunyoda yashash uchun zarur bo‘lgan nafaqat diniy, balki dunyoviy bilimlarni ham olishlari mumkin bo‘lgan yangi turdagi maktablarni yaratishga katta e’tibor qaratdi.

Ikkinchisi, vatanparvarlik – ko‘r-ko‘rona sadoqat emas, balki o‘z xalqiga bo‘lgan chin ma’nodagi muhabbat. “Tili, madaniyati, an’analari barhayot ekan, millat barhayotdir”, deb yozgan edi Behbudiy. Shuning uchun ham u o‘z ona tili va madaniyatini yot ta’sirlardan himoya qilgan, milliy o‘zlikni saqlashga chaqirgan. Uning vatanparvarligi dunyo xalqlari va turfa madaniyatlar uchun ochiq bo‘lishga hech ham xalaqit bermagan. Behbudiy vatanparvarlikni taraqqiyot va farovonlik garovi deb bilish barobarida barchani boshqa xalqlar bilan muloqot va hamkorlikka chorladi.

Va nihoyat, uchinchisi – axloq. Behbudiy yetakchida halollik, adolat va hayo namunasi bo‘lishi kerak, deb hisoblagan. Yetakchi jamiyatga xizmat qilishi, xalq manfaati uchun o‘zini qurbon qilishga tayyor bo‘lishi zarur, degan g‘oyaga ergashgan. Behbudiyning o‘zi aynan shunday yetakchi edi. U haqiqatni aytishdan qo‘rqmas, shaxsiy manfaat va boyib ketish uchun intilmasdi. Behbudiy o‘z g‘oyasi uchun yashagan va u uchun jonini bergan buyuk siymodir. Behbudiy ijodkor va mutafakkir sifatida o‘z g‘oyalarini targ‘ib qilibgina qolmay, ularni yorqin va esda qolarli obrazlarda gavdalantirdi. Uning pesalari, publitsistik maqolalari jamiyat illatlari, millat orzu-umidlarini aks ettiruvchi o‘ziga xos ko‘zguga aylandi, qahramonlari o‘rnak bo‘lib, farovon kelajak uchun kurashga ruhlantirdi.

“Padarkush” spektaklida Behbudiyning oila boshlig‘ining tarbiyasizligi, nafaqat o‘zi, balki o‘g‘lining ham o‘limiga sabab bo‘lgan ayanchli oqibatlarni ko‘rsatganini ko‘ramiz. Asarning mohiyatida aslida bolaning otaga bo‘lgan yomon munosabatiga otaning o‘zi sababchi ekanligini, ikki obraz bir-biriga mutanosib ekanini idrok etamiz. Ota dunyoning jamiki izzatini faqat boylikda deb tushunadi. U odamlar o‘qimishli mulladan ko‘ra, o‘qimagan bo‘lsa ham puli ko‘p boyni hurmat qiladi, deb hisoblaydi. Uning ilmsizligi oxir oqibat oilasida katta fojia yuz berishiga olib keladi. Behbudiy ushbu asar orqali ilmsiz jamiyat razolatga yuz tutishi haqida bashorat qilgan.

Behbudiy nafaqat dramaturg, balki ajoyib publitsist ham edi. U o‘z maqolalarida ta’lim, madaniyat, din va siyosatga oid eng dolzarb masalalarni ko‘tardi. U birdamlik va hamjihatlikka chaqirdi, passivlik va loqaydlikni tanqid qildi, korrupsiya va hokimiyatni suiiste’mol qilishni qoraladi. Uning so‘zlari xavotir qo‘ng‘irog‘iga o‘xshab, xalqni uyqudan uyg‘otib, harakatga chorlardi. Behbudiy o‘z maqolalarida taraqqiyotga erishish uchun milliy birlikning muhimligini doimo ta’kidlab keldi. U: «O‘z ichida birlashgan xalq kuchli toshga o‘xshaydi, uni hech qanday bo‘ron yo‘q qila olmaydi», deb yozgan edi. Bu birdamlikka da’vat umumiy manfaat yo‘lida shaxsiy ambitsiyalarni unuta oladigan jamiyat yetakchilariga qaratilgan edi.

Uning asarlarida turli tipdagi yetakchilar tez-tez to‘qnashadi. Masalan, ma’rifatli va johil, vatanparvar va xoin, halol va buzuq xulq egalari. Bunga misol tariqasida Behbudiyning birgina “Padarkush” nomli pesasi misolida ko‘rishimiz mumkin. “Padarkush” shunchaki ta’sirchan pesa emas, balki drama ko‘rinishidagi chuqur falsafiy asardir. Bir oilaning ayanchli taqdiri prizmasi orqali Behbudiy ma’rifatparvarlik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan o‘zining “liderlik kodi”ni ochib beradi. Muallif turli tipdagi yetakchilarni tasvirlabgina qolmay, balki buzg‘unchi modellarni ma’rifiy ideallarga qarama-qarshi qo‘yib, murakkab qadriyatlar tizimini quradi.

Behbudiy jamiyatda ma’rifatli yetakchilar yetishmasligi halokatli oqibatlarga olib kelishini tasvirlash uchun dramatik syujetdan foydalanadi. U tarbiyasizlik, axloqiy tamoyillarni bilmaslik, buzg‘unchi odatlarga ko‘r-ko‘rona amal qilish zo‘ravonlik, adolatsizlik va fojialarga olib kelishini ko‘rsatadi. “Padarkush” spektakli bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan, u ijtimoiy farovonlikka erishish uchun ma’rifatli yetakchilar zarurligini eslatuvchi kuchli badiiy bayondir.

Mahmudxo‘ja Behbudiy shunchaki tarbiyachi emas, u milliy o‘zlikni anglash me’mori edi. Uning ijodi va hayotida aks etgan g‘oyalar o‘zbek xalqining uyg‘onishi, istiqlol va taraqqiyotga intilishida ulkan o‘rin tutgan jadidchilik harakatining rivojlanishiga asos bo‘ldi. U faqat bilimli va erkin jamiyat munosib kelajak qurishi mumkinligiga ishongan. Va u ushbu maqsadiga erishish uchun bor kuch va iste’dodini ishga soldi. U maktablar yaratdi, kitoblar yozdi, sahnalashtirdi, gazeta va jurnallar chiqardi, yurtdoshlarini o‘z huquq va erkinliklari uchun kurashga ruhlantirdi.

Behbudiy yaratgan liderlik siymosi o‘zbek ziyolilarining ko‘plab avlodlari uchun namuna bo‘ldi. Uning jasorati, halolligi va fidoyiligi bugungi kunda ham bizni ilhomlantirmoqda. U haqiqiy yetakchi hokimiyat va boylikka ega emas, balki xalqqa xizmat qiladigan, o‘z ideallari uchun jonini berishga tayyor bo‘lgan shaxs ekanligini ko‘rsatdi. Shuning uchun ham Behbudiy merosidan ilhom va hikmat olish, zamonaviy muammolarni hal qilish uchun uni o‘rganish va anglash juda muhim. Uning ta’lim-tarbiya, milliy o‘zlikni anglash va asrash, axloqiy tamoyillarning ahamiyati haqidagi g‘oyalari bugungi kunda ham dolzarbligicha qolmoqda.

Ammo, eng muhimi, Behbudiy ham barcha kabi oddiy bir inson bo‘lgan, u ham o‘ziga xos fazilatlari hamda kamchiliklardan xoli bo‘lmagan. Uning shaxsidagi kuch va jozibadorlik aynan shu nuqtada to‘qnashadi. U kelajak avlodga yetakchi supermen emas, balki o‘z sa’y-harakati va iste’dodi tufayli xalq taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘sha oladigan oddiy inson ekanligini ko‘rsatdi. Mahmudxo‘ja Behbudiy bizga nafaqat g‘oyalar majmuasini, balki milliy taraqqiyotning murakkab masalalarini hal qilish imkonini beruvchi butun bir koordinatalar tizimini qoldirdi. Uning merosi o‘tmishning muzlab qolgan yodgorligi emas, balki doimo qayta ko‘rib chiqilishi va zamonaviy voqelikka moslashtirib borilishi kerak bo‘lgan jonli ilhom va hikmat manbaidir. Aynan mana shu narsa u qoldirgan merosdagi “liderlik kodi”dir.

Shu o‘rinda, haqli fikrlarni bayon qilish maqsadga muvofiqdir. Odatda Behbudiy va boshqa jadidlar xotirasini doimo e’zozlaymiz, lekin ko‘pincha ularning g‘oyalari mazmun-mohiyatiga kirib bormagan holda, ularning xizmatlarini rasmiy tan olish bilan cheklanamiz. Biz ularning axloqiy fazilatlariga qoyil qolamiz, ammo zamonaviy hayotda bunday misollarni kamdan-kam uchratamiz. Biz ularning madaniy merosi bilan faxrlanamiz, lekin uni begona ta’sirlardan himoya qilishga doim ham tayyor emasmiz.

Behbudiy ijodi nafaqat muammolar bayoni, balki harakatga chorlovchi mayoqdir. Masalan, ta’lim-tarbiya muammosini olaylik. Behbudiy yangi tipdagi maktablar barpo etib, ularda bolalarning zamonaviy bilimlarni olishlari, vatanparvarlik, odob-axloq ruhida tarbiyalanishlari zarurligini ta’kidlagan. Bugungi kunda ta’lim tizimimiz globallashuv va raqamlashtirish muammolari bilan to‘qnash kelgan bir paytda biz yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalashda yangicha yondashuvlarni izlash uchun Behbudiy g‘oyalariga murojaat qilishimiz mumkin. Behbudiyning ijodida: “Taraqqiyot o‘z-o‘zidan bo‘lmaydi, u kuch va fidoyilikni talab qiladi”, degan g‘oya yotadi. Demak, Behbudiy bizga tashabbuskor bo‘lish, qiyinchiliklardan qo‘rqmaslik, umumiy manfaatlar uchun yakdillik kerakligini eslatib turadi.

Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, Mahmudxo‘ja Behbudiy bizga o‘z asarlari orqali bebaho meros qoldiribgina qolmay, balki biz uchun ibrat va namuna bo‘luvchi yetakchilar obrazlarining butun bir tizimini yaratdi. Bu obrazlarni tahlil qilish orqali biz chinakam lider qanday fazilatlarga ega bo‘lishi, axloqiy tamoyillardan chetga chiqib, o‘z xalqi manfaatlariga xiyonat qilayotganlarni qanday xavf-xatarlar kutayotganini yaxshiroq tushuna olamiz. Aynan mana shu Behbudiyning asosiy saboqlaridir va ular bugungi kunda har doimgidan-da dolzarbdir.

Mansur Yunusov,

O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi “Xalqaro munosabatlar” kafedrasi dotsenti,

O‘zbekiston Jurnalistlar uyushmasi a’zosi

Manba