Zahiriddin Muhammad Boburning lingvistik merosi

Zahiriddin Muhammad Boburning lingvistik qarashlari asarlarida, xususan, uning mashhur “Boburnoma” hamda she’riyatida yaqqol aks etgan. Bobur o‘z asarida yetuk tilshunos sifatida o‘zbek tilshunoslik ilmining rivojiga hissa qo‘shgan deya olamiz.

 Sarkarda, shoh va shoir Boburning o‘z tilini chuqur sevganini ko‘plab misollarda ko‘rishimiz mumkin. Sababi asar eski o‘zbek tilida yozilgan va unda davr hodisalari, shaxsiy kechinmalar, tarixiy va geografik ma’lumotlar ona tilida sodda va aniq bayon qilingan. Bu uning ona tilini rivojlantirish va xalq uchun tushunarli qilish istagining kuchkikigidan dalolat beradi. Misol:

“Andijon shahrining havosi so‘vuq, suvi tiniq va totli. Bog-‘u rog‘lari bisyor. Har nav mevalar bo‘lur. Xususan, uzum va anjiri yaxshi bo‘lur...”.

Ushbu parchadan ko‘rinib turibdiki, Bobur xalq tili uchun o‘ziga xos, tushunarli va tabiiy uslubni tanlagan. Uning maqsadi ona tilini ilmiy va adabiy til sifatida rivojlantirish bo‘lgan.

Bobur o‘z asarida hamma vaqt sodda va tushunarli til tarafdori ekanini namoyon etadi. Uning til uslubi xalqchil, murakkab va ortiqcha pardozlardan holi bo‘lgan. “Boburnoma”da har bir voqea sodda, tushunarli va tabiiy tilda ifodalangan. Bu uning tilni oddiylashtirish va ommaga yaqinlashtirish tarafdori ekanini ko‘rsatadi. Misol:

“Qobul viloyatining qishlari birmuncha qattiq bo‘lur. Tog‘liq yurtning sovuqlig‘i ul viloyatda bor. Ammo qishloqning ko‘ngliga qulay bo‘lib, odamning ko‘ngliga yoqar...”.

Ushbu misolda sodda, xalq tiliga yaqin so‘zlar tanlangan. Bobur murakkab arabcha yoki forscha iboralardan chetlanib, tilni xalq uchun ochiq qildi. Asarda arab, fors va turkiy tillarning uyg‘unligi ham ko‘rinadi. Bobur arab va fors tillarini mukammal bilgan va ulardan ijodiy foydalanib, turkiy til imkoniyatlarini boyitgan. U she’riyatida forsiy va arabiy so‘zlarni turkiy til ohangiga moslashtirgan.

Masalan, uning bir g‘azalida shunday satrlar uchraydi:

“Xayolimda har dam gulruhi o‘lar, 

Ko‘nglumni g‘am ichra yorug‘ qilar”.

Ushbu misolda arabcha va forsiy so‘zlar (gulruhi, yorug‘, ko‘nglum) eski o‘zbek tili doirasida mukammal uyg‘unlashtirilgan. Bu Boburning ko‘p tillik bilimini samarali ishlatganini ko‘rsatadi.

Bobur o‘zbek she’riyatining rivojiga ulkan hissa qo‘shgan. Uning she’rlarida eski o‘zbek tilining poetik boyligi va ohangdorligi namoyon bo‘ladi.

Misol:

“Ey, ko‘ngul, ul mahliqoning xizmatidan bosh uzma,

Boshni qoyil qil, g‘ulomlikda balolardan qo‘rqma”.

Bu misol tilning badiiy imkoniyatlarini, poetik tuzilish va obrazlarning go‘zalligini aks ettiradi. Bobur turkiy tilni she’riyatda yuqori badiiylikka erishish uchun ishlatgan.

Bobur tilni milliy madaniyatni saqlash vositasi sifatida ko‘rgan va o‘zbek tilida yozishni milliy o‘zlikni saqlashning muhim qismi deb hisoblagan. “Boburnoma” nafaqat tarixiy asar, balki eski o‘zbek tilida yozilgan boy lingvistik manba sifatida ham ahamiyatlidir. Misol:

“Mening turk tilida yozganimdan maqsad – avlodga ibrat va o‘z tilimizning imkoniyatlarini ko‘rsatishdir”.

Boburning ushbu fikri o‘zbek tilining qadriyatiga bo‘lgan e’tiborini aks ettiradi.

“Boburnoma”dagi geografik va etnografik tasvirlar tilning boyligi va moslashuvchanligini ko‘rsatadi. U voqealar va joylarni tasvirlashda eski o‘zbek  tilining imkoniyatlarini keng ishlatgan. Misol:

“Hindiston havosi issiq, juda issiq. Ul yerda har xil giyohlar o‘sar, ulardan chandon yaxshi bo‘lur”.

Bu kabi tasvirlar orqali u tilni jonlantirib, oddiy xalq tushuna oladigan uslub yaratgan. “Boburnoma”ni tematik lug‘atning ilk namunasi sifatida qarash mumkin. Buni quyidagi asoslar orqali izohlash mumkin:

1. So‘z boyligining keng qamrovliligi. “Boburnoma”da Bobur o‘z davrining har xil sohalariga tegishli bo‘lgan ko‘plab so‘z va atamalarni ishlatadi. Unda quyidagi mavzular bo‘yicha boy leksik material jamlangan:

Geografik joy nomlari – toponimlar: tog‘lar, daryolar, shaharlar va boshqa tabiiy obyektlar nomlari, masalan,  “Ko‘histon”, “Andijon”, “Qobul”, “Hindiston” kabi.

Botanika va zoologiya oid tushunchalar: mevalar, o‘simliklar, hayvonlar nomlari, masalan,  “anor”, “anjir”, “nilufar”, “to‘tiqush”.

Harbiy terminologiya oid atamalar: qurollar, harbiy uskunalar va jang strategiyalari, masalan, “nayza”, “sipoh”, “savra” kabi.

Madaniy va maishiy so‘zlar: o‘sha davrning turmush tarzini aks ettiruvchi so‘zlar, masalan,  “charm"”, “sarbast”, “tepa”.

Misol:

“Qobul viloyatining havosi sog‘uqroq, suvi tiniqroq. Ul yerda arpa, bug‘doy, anor, anjir bisyor”. Bu nafaqat hududiy tavsif, balki o‘simlik va mevalar haqidagi terminologiyani ham o‘z ichiga oladi. Shu orqali lug‘atda uning tematik yondashuvi yaqqol ko‘rinadi.

2. Lug‘aviy ma’lumotlarning tizimliligi. Bobur o‘z asarida so‘zlarni mavzularga ajratib, bir tizim ostida tasvirlaydi. Masalan:

Geografiya. Qaysi hududda qanday iqlim bor, qanday o‘simliklar o‘sadi.

Harbiy texnika. Turli jangovar qurollarning tavsifi va ularning qo‘llanish usullari.

Madaniyat va urf-odatlar. Hududlarga xos bo‘lgan kiyinish usullari, ovqatlar va marosimlar. Ushbu tizimli tasvirlash usuli asarni tematik lug‘at xususiyatiga yaqinlashtiradi.

3. Ko‘p tillilik va atamalarning sharhi.

Bobur ko‘p tilli muhitda yashaganligi sababli, uning asarida turkiy, forsiy va arabiy tillardan olingan so‘zlar keng ishlatilgan. Ba’zan Bobur notanish yoki kam ishlatiladigan so‘zlarga o‘zi izoh berib o‘tadi, bu esa tematik lug‘atning ilk shakli sifatida ko‘rilishi mumkin. Misol:

“Ko‘histon – tog‘li joy demakdur”. Bu yerda Bobur so‘zning ma’nosini sharhlab, uni tushunishni osonlashtiradi. Bunday izohlar asarni leksik va terminologik manba sifatida qimmatli qiladi.

4. Boburning o‘ziga xos tasnif uslubi.

“Boburnoma”dagi tasvirlar bir mavzudan ikkinchisiga o‘tishda mantiqiy bog‘liqlikni saqlaydi. Bobur ko‘pincha biror hudud haqida gapirar ekan, shu hududga xos bo‘lgan barcha elementlarni sanab o‘tadi: iqlim, o‘simliklar, hayvonlar, odamlari, madaniyati va boshqalar. Bu esa asarda tematik lug‘atlikka xos xususiyatlarni namoyon etadi. Misol:

“Andijonning suvi totli, anjiri yaxshi, uzumi bisyor va xushxo‘r bo‘lur. Odamlari toza turkiy so‘zlar so‘zlaydur”.

Bu yerda hudud haqida gap ketar ekan, Bobur geografik, madaniy va lingvistik elementlarni bir joyda jamlab, ma’lum bir mavzuni to‘liq ochib beradi.

5. Atamalarni tavsiflash va tahlil qilish.

Bobur nafaqat so‘zlarni qo‘llaydi, balki ularni tasvirlaydi va tahlil qiladi. Bu, ayniqsa, harbiy terminlar va qurollar haqida gap ketganda yaqqol ko‘rinadi. Misol:

“Chakmon – yupqa va issiq charm libos bo‘lur, uni sipohiylar kiyur”.

Bu ta’rif faqat biror narsaning nomini keltirish bilan cheklanmay, uning amaliy xususiyatlarini ham tushuntiradi. Bunday yondashuv tematik lug‘atchilikning muhim belgisidir.

6. Til va leksika boyligini ko‘rsatish

“Boburnoma” faqat tarixiy-memuar asar emas, balki o‘z davri leksikasining boyligini aks ettiruvchi manbadir. Asarda turli mavzularga oid atamalarni tizimli ravishda ishlatish Boburning tilshunoslikka oid qarashlari va leksikologik yondashuvini namoyon etadi.

Muxtasar aytganda, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari o‘z tarkibidagi boy leksik material, mavzularga ko‘ra so‘zlarni tizimli qo‘llash uslubi va so‘zlarga izoh berish orqali tematik lug‘atning ilk namunasi sifatida qaralishi mumkin. Asarda geografiya, botanika, zoologiya, madaniyat, urf-odat va harbiy terminologiya sohalariga oid boy so‘z boyligi yig‘ilgan bo‘lib, bu til va lug‘atshunoslik tarixida o‘ziga xos qimmatga ega. “Boburnoma” orqali Bobur faqat tarixni emas, balki eski o‘zbek (chig‘atoy) tilning imkoniyatlarini ham keng namoyish qilgan.

Nasiba Sayidiraximova,

O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi

“O‘zbek va xorijiy tillar” kafedrasi dotsenti